Venjulegt fólk við óvenjulegar aðstæður

 

Þegar venjulegt fólk er sett í óvenjulegar aðstæður hagar það sér oft mjög óvenjulega. Í raun er hægt að breyta venjulegum heilbrigðum einstaklingi í algjörann villimann á aðeins örfáum dögum.  Raunveruleikaþættir er tegund af stjónvarpsþáttum þar sem venjulegt fólk er sett í óvenjulegar aðstæður og sjónvarpsáhorfendur fá að fylgjast með öllu saman.  Gleði, grátur, ást og hatur eru meðal þeirra tilfinninga sem verða að vera ríkjandi svo áhorfendur heima í stofu sýni þáttunum áhuga.  Íslendingar hafa gert þó nokkra raunveruleikaþætti en undirritaður kom nálægt einum þeirra, Ástarfleyinu, við störf fyrir sjónvarpsstöðina Sirkus.  Þátturinn gekk út á það að hópur af stelpum og jafn mörgum strákum voru fengin til að fara á bát um miðjarðarhafið í 10 daga í þeirri von um að finna ástina.   Undirritaður kom nálægt mörgum þrepum framleiðslunnar ásamt því að stjórna algjörlega öllu kynningarstarfi sem í upphafi gekk aðalega út á það að koma sögum frá tökunum í umræðuna á Íslandi.  Við framleiðslu þáttanna kom mjög margt áhugavert í ljós.  Krakkarnir voru allir mjög meðvitaðir um hvað þeir voru að fara útí,  allir höfðu séð erlenda raunveruleikaþætti og þær tilfinningasveiflur sem þátttakendur í þeim ganga í gegnum og voru ákveðin í að lenda ekki í neinu slíku. Þetta sögðu þau flest sjálf við okkur sem komum að framleiðslunni og óformlega að eina ástæðan fyrir förinni væri til þess að komast í ókeypis utanlandsferð og skemmta sér.  Með öðrum orðum fóru þau mjög meðvituð um hvernig raunveruleikaþættir ganga fyrir sig í ferðalagið.   Þessi staðreynd er merkileg því á öðrum tökudegi voru þau öll hætt að taka eftir myndavélunum sem eltu þau stanslaust  og allar fyrri yfirlýsingar farnar fyrir ofan garð og neðan.  M.ö.o. voru þau öll búin að aðlagast aðstæðum og í raun breytast.  Krakkarnir voru komnir í annað land, við óvenjulegar aðstæður, föst á bát saman með ókunnugu fólki í rúmlega viku. Án þess að fara í smáatriði sást öll tilfinningaflóran á fyrstu tökudögunum fyrir framan linsu myndavélarinnar.  Hvernig gat það verið að krakkarnir sem voru svo meðvituð um það sem beið þeirra gátu misstu svona tökin á aðstæðum strax á fyrstu dögunum? Malcolm Gladwell kallar þetta í bókinni sinni The Tipping Point, Power of context.  Í stuttu máli þýðir Power of context að venjulegt fólk sem lendir í óvenjulegum aðstæðum getur hagað sér mjög óvenjulega.  Ein rannsókn, sennilega sú frægasta, sem skýrir þetta var tilraun sem var gerð af Philip Zimbardo við Stanford Háskóla í Bandaríkjunum í byrjun áttunda áratugarins.  Philip vildi athuga af hverju fangelsi væru svona slæmir staðir en rannsóknin er kölluð The Stanford Prison Experiment og kennd á flestum sál- og félagsfræðbrautum háskóla.  Tilraunin fór fram í kjallara sálfræðibyggingar skólans og voru 75 manns sem sóttu um að taka þátt eftir að auglýst var eftir þátttakendum.  Af þessum 75 voru 21 ráðnir en þeir komu best út úr ströngum sálfræðiprófum sem venjulegustu einstaklingarnir og andlega bestir á sig komnir.  Helmingur var svo gerður að föngum í þessu gervi fangelsi í kjallara Stanford háskóla og helmingur að fangavörðum.  Herbergjum var breytt í fangaklefa með stálhurðum og skápur notaður sem einangrunarklefi.  Mjög frumlegar aðstæður, mjög ólíkar raunverulegu fangelsi. Það leið ekki að löngu að þessir einstaklingar fóru að verða fyrir barðinu á þeim aðstæðum sem þeir voru komnir í þrátt fyrir að fangelsið væri mjög langt frá því að vera eins og alvöru fangelsi.  Fyrstu nóttina í fangelsinu vöktu fangaverðirnir fangana kl 2 um nóttina og létu þá gera armbeyjur.  Annan morguninn gerðu fangarnir uppreisn sem fangaverðirnir bældu fljótt niður.  Þeim var refsað með því að taka þá úr öllum fötunum og sprauta á þá úr slökkvitæki en forsprakki uppreisnarinnar var í framhaldi af því settur í einangrun (skápinn).  Þeir létu fangana segjast elska hvorn annan og marsera niður fangelsisganginn, handjarnaðir með poka yfir höfðinu. Mjög heilbrigðir og venjulegir einstaklingar voru farnir að haga sér eins og verstu villimenn við þessar aðstæður sem fangaverðir og grimmd þeirra átti sér engin takmörk.  Fyrsti fanginn trylltist eftir 36 klukkustundir í fangelsinu og varð að fá að fara.  Fljótlega eftir það varð að sleppa fjórum í viðbót eftir að þeir fengu væg taugaáföll.  Á sjótta degi varð að hætta við tilraunina sem átti að standa yfir í 14 daga því fangaverðirnir voru gjörsamlega búnir að missa stjórn á sér.  Er kannski hægt að skýra það hvernig hermenn Bandaríkjamanna hafa verið að koma fram við fanga með The Power of Content?  Í Stanford var um venjulega og heilbrigða einstaklinga að ræða sem höfðu gengið í gegnum strangt sálfræðipróf.  Hvernig ætli umhverfið hafi áhrif á hermenn þar sem aðstæðurnar eru stríð?Annað dæmi um The Power of Content var þegar ung stelpa hoppaði af húsþaki skóla fyrir nokkrum árum síðan.  Hún hafði farið upp á þak einnar skólabyggingar en nokkrir samnemendur hennar tóku eftir henni og byrjuðu að hrópa til hennar og klappa.  Hópur safnaðist saman fyrir framan húsið og varð úr mikill múgæsingur.  Hrópin og klöppin þróuðust út í hvatningu til hennar að hoppa en tugi nemenda voru farnir að kalla í einum rómi ,,hoppaðu, hoppaðu, hoppaðu”.  Stúlkan, sem ætlaði sér engan veginn að hoppa, var komin í aðstæður sem hún réð ekki við og kvaddi okkar heim þennan dag eftir að hafa látið sig falla!Sennilega má skýra það af hverju þýska þjóðin missti stjórn á sér á tímum Hitlers gagnvart Gyðingum á svipaðan hátt.  Venjulegt fólk missti sjónar af raunveruleikanum við þessar mjög svo óvenjulegar aðstæður sem voru uppi í þýskalandi á þessum tíma og tók þátt í Gyðingahatrinu þrátt fyrir að flestir hafi ekki vilja þeim neitt illt fyrir þessa hroðalegu atburði.Í Bandaríkjunum hafa verið gerðar kannanir á því á meðal þátttakenda í raunveruleikaþáttum um reynslu þeirra.  Nær undantekningarlaust sér fólk eftir þátttöku og hefur hún haft gríðarleg áhrif á líf viðkomandi og lang oftast á neikvæðan hátt.  Fólk hefur sagt og gert hluti við þær aðstæður sem þættirnir setja þær í sem það myndi aldrei gera annars.  Aðspurt segir það einnig eftir reynsluna að það skilji ekki hvernig það gat hagað sér eins og raun bar vitni.  Fólk virðist breytast í einhverjar aðrar manneskjur við þessar aðstæður.   Áhorfendur heima í stofu hugsa oft ,,Er ekki allt í lagi, þetta myndi ég aldrei gera, hvað er hann/hún að hugsa!”  Þeir sem horfa á heima í stofu gera sér hins vegar ekki grein fyrir því að við sömu aðstæður myndu þeir ekki haga sér öðruvísi og jafnvel ganga ennþá lengra.  Aðstæður geta nefnilega leikið okkur grátt og gert venjulegasta fólk mjög óvenjulegt!  

Mannlíf okt '06

 

 

 

Athugasemdir

[Erla Ósk Arnardóttir Lilliendahl, 20.6.2007 kl. 00:29]

Mjög skemmtileg lesning......ótrúlegt hvernig mannskepnan getur hagað sér..